Lamiak.

2010KO APIRILA

Xaloa telebistak, Baztango herriei buruz erreportai saioak grabatzen ari da, lehenengoa emititu dutena Amaiurkoa izan da. Saioa, herritar batzuen bidez, Amaiurko historia, bizitza, bitxikeriak… azaltzen ta erakusten ziguten, harras interesgarria izanez.

Urrengoa, Azpilkueta izanen du protagonista eta saio horretarako sarreratxo modu bat prestatzeko plazerra edo “ohorea” izan dut, beno, herriko informazio pixkat bideratuz, histori pixkat, kondaira baten bat, bitxikeriak…hau da, gutxi gora behera blog hotan jorratzen duguna. Ba, horretan nenbiltzala, Azpilkuetako gauzak berrirakurtzen, ahaztuta neukan gertakizun edo obe errana, kontakizun batekin, topo egin nuen. Kontakizuna dionez ,Azpilkuetako lurretan, Meatzeta  parajian (Otsondo-Gorramendi aldera) bi emakume lurperatu omen zituzten garai batean, ta biak,  lamiak ziren, horren ondorioz, tradizioaren arabera, toki hortan sortzen omen dira ekaitz guztiak!

Gure ballaran, lamiei buruzko erreferrenzi hau, ez da bakarra, Baztango hainbat eta hainbat lekutan, lamien histoioak, toponimoak eta “lami” hitza aurkitzen dira, Lamizilo, Lamiarri, Lamiarrita, lamiputzu…

Lamizilo, trikuarri bat da eta Larramets muinoan dago, Beartzun eta Iñarbegi tartean, Baztanen baden trikuharri ikusgarrienetako bat  da. Bere hilgela argi nabari da gaur egun . Bere inguran haibat tumuluak aurkitzen dira, lamizilo tumulo talla izenarekin ezagutzen direnak.

Lamiarri Arizkun aldeko toponimoa da eta baita ere Arizkunen Lamiarrita aurkitzen da. Lamiarrita, gehienentzat, Arizkungo Ordoki ta Bozate auzoen tartean dagoen jauregia da, egia de gehienek izen horrekin zauzen dugula, (gañera ala dio pintura txuriz idatzitakoa etxearen burdiñezko atakan!) baña Lamiarrita, izena dion bezala, “lamien arrieta”, legartza, ingurua da! jauregia altxatuta dagoen eremua! Toki hortan, Baztan ibaiaren ertzak  eta inguruko lur eremua, Lamiarrita izena du, eta zubia Lamiarritako zubia eta doike! behitiko putzua, Lamiputzu!!!.

Bitxikeria bezala aipatu, jauregiaren benetako izena Etxeberria dela eta 1713ko ereikin zen jauregia da, baño lehenagotik, toki berberan bazen berze jauregi bat,hain zuzen Juan Goinetxearen jauregia, eta sute batean erre zenez, etxe berri bat eriki zuten, hortaz Etxeberria.

Baztanen bai bada etxe edo eraikin bat (borda), Lamiarrita izena duena eta honek ere, kontakizun, kondaira edo ipuin eder bat  ezkutantzen du bere harri gorrizko paretetan. Kontu zaharrak lotzen du Lamierrita borda, Aritzakuneko urrearekin eta XVIII. mendeko  hacienda idazkaria izan zenarekin. Lamiarritako borda (Aritzakun) Bautista de Iturralde-ren (Murilloko markesa izanen zena) aberastasunarekin lotura izanen du?. Akaso Jauan Bautista Iturralde gaztea, lamien urrea aurkitu zun?

Baña zer dira lamiak? Galderari erantzunez erran, Lamiak, euskal mitologiako izakia da. Lamiak, laminak edo amilamiak erreka putzuetan edo oxinetan  ilea urrezko orrazaz orrazten ta urrezko ispiluan begiztatzen egoten diren izakiak dira. Ahate oinak dituzte eta gizakumeak liluratzen dituzte, urrezko altxorrak badituzte, baseritar batzuei laguntzen dute, bertzei…izorratzen diete… (Kostaldean, lamiak gerritik behera arrain dira eta itsaslamia izena dute).

Nahiz eta lamien siñismena gure kulturan harras errotua izan, jatorriz, hemengoak ez dira. Lamiak, greziar mitologian  agertzen dira. Greziarrentzat Lamia, Belos erregearen alaba zen eta Zeuseren amorantea.  Hera zeloskorra asertuta, Lamia baso sakonean ezkutatu zen. Erromatarrak hemendik ibili zirenean  kondaira hori zabaldu zuten eta Euskal Herriko zoko ta bazter guztietan barneratua izan zen. Pentsatzekoa da basoko erreka putzu itzalsuak ikustean, Lamia-ren ezkutaleku aproposa izanen zela irudituko zitzaiela edo behipin, halako toki iduritsu batean,  Heraren eskapo ezkutatuko zela!! (hau hipotesis utsa da). 

Hala izan edo ez, egia dena, tradizioaren arabera, putzu hoiek eta erreka bazterrak lamiaz bete zirela eta haien inguruan, hainbat historia sortu ziren.

Baztanen hoietako putzu bat (Arizkungo lamiputzu aparte) Xorroxingo oxina edo putzua da. Erratzutar agureak kontatzen duten bezala han, ur azpian lamiak baziren eta uretan zarta bat ematean edo hanka urtetan zipli zapla itean, lamiak eskutik edo hankatik hartuz, urpera harrastatzen zituzten haurrak… Beno,ixtorio polita hau, dadirudi haurrak putzura ez urbiltzeko eta beldur pixket bat sartzeko balioko zuela.

Zigan aldean bada bertze ixtorio polita konmtatzen da lamiak protagonistak direla ta. Badirudi  Zigako Arretxeko nahusie apostautzalea zela, eta Telleriako landa gutzie aizurrez jorratzen zula, apustua in zun. Baiez ezez, baiez eta ezez… ondarrian, ilun-ezkilak jo zuten eta jakinez ordu horiek sorgin orduak zirela, apustua uztea erran zioten. Baña Arretxekoa kaskarkerian sartuta zegola ta aizurra autsi zizaiola bere alabari etxetik aitzurra ekartzea agindu zion. Arretxeko Mariya, aitzurre biila joan zen eta aitzurrakin agertu zen;

– “Aite! ona aitzurrek!”.

eta gainetik bota zion erranez

-“Agur! ni banaie betiko!”

…eta hori erran bezain pronto neskatikoa desagertu zen. Ez zen gehiago ikusi urte batzuk geroxago arte. Norbaitek Soateko haizetan, iratze lerakin zebilela, Jarrita ikusi zuen Arretxeako Mariya. Eskuan orratza bat zuela eta ixil ixilik bere ilea orrazten ta orrazten ari zen, beti  orrazakin  orratzen ta orraztatzen…ta hankak…. ahatekoak zituen!!

Kontakizun hauen lamiak, errekako lamiak dira, baña hauek ez dira bakarrak Baztanen, zertaz baita ere zulo hontan, (edo ondo ondoan)  Itsalamiak  aurkitzen ditugu. Kasu hontan ez kondairetan ezta ipuiñetan, baizik heraldikan, hau da, armarrietan! , beno, behipin armarri batean ageri zaigu. Armarri hori, Mugaireko Goentxea etxeako armarri ederra da eta argazkian ikus daiteke bezala, harrian zintzelatuta, Itsalami bat nabarmentzen da, bere urrezko orratzakin ta bere urrezko ispiluakin. Armarria,  Baztango etxe batean dagoen arren,  zerikusi haundia dauka Bertizko armarriarekin, zeren Bertizko ikurra, Itsaslamia da.

Nafarroako artxibategian dagoen,1572ko “Libro de armeria del reino de Navarra” liburuan, (liburu hau kopia bat da, badirudi originala erre zela edo erre zutela) ia Bertiz jauregiko edo Bertiz familiako armarrian, itsalamia ageri zaigu. Ikur hau, honetaz dakitenei deigarria iruditu zaie beti eta ia 1755an. Pedro Joseph Aldazabal idatzi zun liburu batean aipatzen digu Bertizko itsalamiare erranahia “Embajador elocuente y persuasivo, general prudente y cauteloso, que divierte a los enemigos con estratagemas, ganando por sorpresa las plazas” dela. 1918an Julio Altadill, militarra ta historiatzaileak, Aldazabalen zehazpenari, Enbaxadore elokuenteak eta limurtzaile, zuhurra… ta guzti hori!, aurpegia edo izen bat ematen dio. Erranez, Bertizko Mitxeto izango zela ikur hori irabaziko zuna bere familiarako XV. mendearen hasieran, hain justu 1421 aldera, Karlos Nobleak (Nafarroko erregea) emanda.

Enbaxadore sinbolizatu, grekotarren jainkotsa edo sorgiñak izan, egiazkoa edo ez, siñistu ala ez, egia den gauz bakarra da, gure ohituran, tradizioan eta kulturan, harras errotuak daudela eta Aita Barandiarenek erran zun moduan “Izena duen guztia omen da” eta izena dutenez, guk ere gurean, siñesten dugu.